Al ruim veertig jaar probeert Rob Wetzels grote veranderingen te begrijpen. Tegenwoordig doet hij dat vooral vanuit het thema duurzaamheid: ‘Als je iets organiseert, neem je ook altijd iets niet mee. Je sluit dingen uit. Maar dat kom je na enige tijd ook altijd weer tegen.’
Neemt de complexiteit van de wereld toe? Met deze vraag toog ik begin april naar Nyenrode voor een afspraak met Rob Wetzels. Wetzels is officieel met pensioen, maar hij is nog druk in de weer om zijn gedachtegoed te verspreiden. Vorig jaar gaf hij in eigen beheer het boek Handreiking voor agendabepaling bij duurzaam ondernemen uit, dat hij op de kaft zowel zakelijk als diep persoonlijk noemt. De laatste jaren hield hij zich vooral bezig met het thema duurzaamheid, maar wel met de bril die hij in de jaren negentig ontwikkelde voor organiseren en organisaties.
Over de kop
Om die bril te begrijpen, moeten we terug naar de jaren zeventig, legt hij uit, toen de Nederlandse confectie-industrie in enkele jaren tijd in een crisis terechtkwam en nagenoeg geheel verdween. Ook het familiebedrijf van de Wetzels ging failliet. ‘Mijn vader had lange tijd een goed lopend confectiebedrijf, maar door een stapeling van radicale veranderingen die tegelijkertijd optraden ging dat bedrijf in een periode van twee jaar over de kop. Dat was privé echt een ramp, we waren alles kwijt. Dat faillissement heeft mij enorm gevormd. Om die reden ben ik bijvoorbeeld geen ondernemer geworden.’
‘Ik studeerde in die tijd economie, maar begreep niks van dat nieuwe fenomeen dat we nu ‘disruptieve branche-ontwikkeling’ noemen. De toenmalige theorie gaf geen antwoorden, want ging uit van strategieontwikkeling in goed voorspelbare omgevingen. Totaal anders dus dan de wereld van chaos, complexiteit en faseovergang waarin ik toen terechtgekomen was. Ik voerde hierover met mijn hoogleraren in Tilburg uitvoerige gesprekken, maar zij wisten het ook niet, bij gebrek aan een passende theorie en ervaring.’
Klooien
Wetzels werd tijdens en na zijn studie door een aantal banken en de Nederlandse Herstructureringsmaatschappij (Nehem) gevraagd om andere confectiebedrijven te helpen met overleven. ‘Wat we eigenlijk vooral deden was al klooiend op basis van ‘nieuw denken en nieuw doen’ oplossingen zoeken voor de problemen van die bedrijven. De meeste hebben het daardoor nog een levenscyclus langer kunnen rekken. Zo ben ik het adviesvak ingerold.’ Wetzels gebruikte daarbij vooral businessplannen. ‘Maar ook aan dat instrument bleek je bij turbulentie in de omgeving weinig te hebben. Want vaak bleek zo’n plan al weer snel achterhaald, voordat de inkt bij wijze van spreken goed en wel droog was.’
Wetzels werkte inmiddels voor Moret Ernst & Young en ontmoette daar Jaap Peters. In hem vond hij een soulmate met dezelfde passie en nieuwsgierigheid naar nieuwe vormen van organiseren en adviseren. ‘We hadden dezelfde onvrede met de heersende praktijken. Jaap deed SIOO en ik ging in de leer bij Edu Feltmann in de LIK. En zo kwamen we in contact met onder meer de complexiteitstheorie en de S-curve, die de ontwikkelingsgang beschrijft van natuurlijke systemen, waaronder organisaties en branches. Interessant is vooral de overgangsfase, waarin er tegelijkertijd sprake is van een bovenstroom van een dominant systeem in verval (de oude S) en een onderstroom die kenmerkend is voor de opkomst van een nieuw sterk verbeterd systeem (de nieuwe S). Het oude S-systeem vervalt omdat er onvoldoende rekening wordt gehouden met de gevolgeffecten van het handelen (denk aan ‘planet’-gerelateerde duurzaamheidsthema’s als vervuiling, opwarming van de aarde en verlies aan natuur en grondstoffen, maar ook aan ‘people’-gerelateerde thema’s als uitbuiting en verelendung. De hieraan verbonden kosten heten ‘externalities’; in de nieuwe golf zullen deze externalities niet alleen meegenomen (ingesloten en ingecalculeerd) moeten worden maar ook moeten worden ingezet en benut als nieuwe motor voor duurzame economische en maatschappelijke ontwikkeling. Dit leidt tot disrupties die de wereld duurzaam op zijn kop zetten.’
Simpel organiseren
Wetzels laat een grafiek zien, waarvan de x-as de tijd weergeeft, en de y-as staat voor complexiteit. De S-en volgen elkaar op, waarbij ze steeds hoger op de y-as komen. ‘Om een hogere orde van complexiteit aan te kunnen, moet je de zaken weer ‘simpel’, dat wil zeggen gebouwd op een nieuw stelsel van betere uitgangspunten, organiseren,’ stelt Wetzels. ‘Dat zit bijvoorbeeld in het Rijnlandse denken, waarbij de vakman in het hier en nu organiseert en de situatie leest: wat is er aan de hand? Dat is nu een van de onderstromen. Dat meldt zich, en daardoor ontstaat er tussen de bovenstroom van oud denken en doen en de onderstroom van nieuw of anders denken en doen de chaos waarin we ons momenteel bevinden. Vervolgens wordt de onderstroom weer de heersende bovenstroom, waarin niet alleen de nieuwe kernelementen uit de onderstroom maar ook waardevolle elementen uit de oude bovenstroom zijn opgenomen. Zo kan het nieuwe systeem door toegenomen eigen complexiteit ook weer de interactie aan met de toegenomen complexiteit in de externe omgeving.’
De hedendaagse onderstroom
De grote onderstroom van dit moment is volgens Wetzels de steeds breder onderkende noodzaak van duurzaamheid, in de brede betekenis van het woord. Dit daagt het gebruikelijke (oude) niet-duurzame denken en doen van bedrijven, overheden en burgers uit en leidt steeds sterker tot een faseovergang in het economische en maatschappelijke systeem met alle verschijnselen van chaos die daarbij horen. Wel duurzaam denken en doen daagt uit tot inclusief denken, tot het opnemen van wat eerst niet-meegenomen werd. En dit leidt tot een nieuwe S-curve waarin we steeds beter om leren gaan met deze vorm van toegenomen of hogere meer inclusieve complexiteit. Dit is voorwaardelijk om in de toekomst als sterk groeiende mensheid te kunnen (over)leven.’
Sprong in het diepe
Bij de toename van chaos en complexiteit en bij faseovergangen is volgens Wetzels ook cruciaal: Waar sta jij? ‘Met welke ontwikkelingen verbindt jij je? Blijf je hangen aan het oude, of doe je mee en waag je de sprong naar het nieuwe? Daarmee is het ook altijd ten diepste persoonlijk.’
Ben Kuiken werkt aan een nieuw boek, waarin complexiteit een belangrijk thema is. Hierover schrijft hij regelmatig blogs en andere artikelen. Wil je op de hoogte blijven? Stuur een mail: info@benkuiken.nl
