Mensen ervaren het leven in toenemende mate als complex. Maar wat is dat eigenlijk, complexiteit? En kun je zeggen dat die complexiteit toeneemt? Een eerste verkenning.
In de complexiteitstheorie is complexiteit het interessante gebied tussen orde en wanorde. Interessant, omdat daar dingen gebeuren die je misschien niet had verwacht en waar niemand controle over heeft. Het is bovendien paradoxaal, in de zin dat het voorspelbaar/onvoorspelbaar is, stabiel/instabiel, regelmatig/onregelmatig. Het is een wanorde waarin spontaan ‘pockets’ van orde ontstaan, door middel van de zelforganisatie van de interacterende ‘agents’.
Een van de problemen waar je tegenaan loopt als je complexiteit bestudeert vanuit organisatie en de samenleving is de spraakverwarring in het dagelijks taalgebruik. Zo wordt complexiteit nog wel eens verward met gecompliceerd en wanorde met chaos. Een chaotisch systeem in de wetenschap is echter bijna het tegenovergestelde van wanorde: het volgt namelijk netjes een aantal wetmatigheden. Het weer bijvoorbeeld heeft een sterk wetmatig verloop. Omdat het echter niet lineair is, kan een klein verschil aan het begin (een vlinder die met zijn vleugels flappert boven Rio) escaleren tot een orkaan boven New York. Het weer is dus op langere termijn onvoorspelbaar omdat je nooit met alle variabelen rekening kunt houden. Een complex systeem daarentegen is inherent onvoorspelbaar, door de interactie van de agents.
In stukjes hakken
Ook het verschil tussen complexiteit en gecompliceerd is een belangrijke. In de heersende maakbaarheidsgedachte wordt elk probleem gereduceerd tot gecompliceerd, dat wil zeggen tot iets dat je in stukjes kunt hakken om het voorspelbaar en controleerbaar te maken. Als we maar genoeg weten en voldoende ons best doen, is elk probleem oplosbaar (interessante uitdrukking, in deze context). Ik heb het vermoeden dat dit wel eens de grootste boosdoener is voor het groeiende ongemak dat veel mensen ervaren bij de huidige manier waarop wij de samenleving en organisaties hebben ingericht, want als je ditzelfde probeert met complexe vraagstukken, sla je de plank al gauw mis.
De beste manier om het verschil tussen gecompliceerd en complex uit te leggen is door een vergelijking te maken. Een vliegtuig is gecompliceerd, een olifant complex. Je kunt een vliegtuig namelijk uit elkaar halen en weer in elkaar zetten zonder dat er schade ontstaat (je moet dan wel een hele goede vliegtuigbouwer zijn, maar theoretisch kun je er dan weer mee vliegen). Doe je datzelfde met een olifant, dan heb je stukken olifant, maar geen levende olifant meer. Het geheel is in dit geval meer dan de som der delen, en dat noemen we leven. Leven is bij uitstek een complex fenomeen: door de interactie van de cellen ontstaat een levend wezen dat op zoek gaat naar voedsel, liefde en een karakter heeft. Met name die laatste eigenschap kunnen we niet verklaren door alleen te kijken naar de verschillende onderdelen (hoewel dit de natte droom is van alle reductionistische wetenschappers).
Anders
In de managementliteratuur wordt de laatste jaren nogal eens gewerkt met modellen waarin complexiteit wordt geplaatst tussen gecompliceerd en chaos (onder meer het Cynefin-model van David Snowden en het model van Jurgen Appelo in zijn boek Management 3.0). Dat zijn zeker handige modellen qua model (en dus per definitie een versimpeling van de werkelijkheid), maar het is de vraag of je daarmee niet automatisch in dezelfde maakbaarheidsval trapt als de managers die alles tot iets gecompliceerds reduceren. Want complexiteit is een wezenlijk ander fenomeen, dat weinig te maken heeft met gecompliceerd of chaos. Het is niet zo dat complexiteit een nog ingewikkelder vorm is van gecompliceerd, of een mildere vorm van chaos, het is echt wezenlijk anders. Het is de interactie (zelforganisatie) van de agents zelf die patronen veroorzaakt die voorspelbaar/onvoorspelbaar zijn, regelmatig/onregelmatig et cetera. Er is geen hoger plan, geen regisseur of controleur en zelfs geen bedoeling of richting. Wat er gebeurt, gebeurt er, en alleen achteraf kun je de patronen duiden en er een betekenis aan geven.
Zin zoekers
Dit concept, dat er gebeurt wat er gebeurt zonder plan of regisseur, is een van de moeilijkste dingen voor ons mensen om te begrijpen. Wij mensen zijn zin zoekers, en alles wat er gebeurt proberen we te begrijpen. Dat is onze kracht, en onze zwakte tegelijk. Wat dat betekent voor de complexiteit van menselijke organisatie en maatschappij, daarover in een volgende blog.
Ben Kuiken is filosoof, journalist en schrijver. Hij werkt momenteel aan een nieuw boek over complexiteit en organiseren in de 21e eeuw. Tips, commentaar of positieve feedback? Schrijf hieronder een reactie of abonneer je op de nieuwsbrief.
